Akoestische gitaren
(Een bijdrage van gitaarbouwer Dirk Janssen)
Regelmatig wordt mij gevraagd,: “Wat maakt nu een akoestische gitaar een goed instrument?” Op zich een lastige vraag omdat er een scala aan factoren is dat dit bepaalt. Bij aanschaffen van een gitaar spelen een aantal subjectieve aspecten zoals persoonlijke smaak, mode, gewoontes een grote rol.
Technisch gezien zijn er echter een aantal meer objectieve zaken te noemen waaraan een goed instrument minimaal moet voldoen. Ik denk dan in het bijzonder aan materiaal, bouw, afwerking en bespeelbaarheid.
Hier wil ik in dit artikeltje iets verder op een aantal van deze zaken in gaan. Ik ben ten slotte gitaar bouwer…;-)
Hout moet jaren drogen voordat het gebruikt kan worden voor de gitaarbouw
Hout
Hout is een ‘levend’ materiaal en blijft altijd werken. Vooral vocht beïnvloedt het en laat het krimpen en uitzetten. De krachten die daarbij ontstaan kunnen enorm zijn. Denk maar eens aan nat gelegd parket… muren kunnen er door ontzet worden. Een vochtig gebouwd instrument zal vaak op den duur vervormen of scheuren. Om de krachten in een instrument in toom te houden, wordt zo oud en "uitgewerkt" mogelijk hout gebruikt. Daarnaast zie je dat elk deel van het instrument uit 2 gespiegelde delen wordt opgebouwd. Dit valt het meeste op bij het achterblad.
Achterblad en randen voor een gitaar, van Rio-Palissander ("rosewood")
Door te spiegelen, worden de krachten van elk deel zoveel mogelijk door de andere helft geneutraliseerd.
Naast het spiegelen tracht de bouwer om de onvermijdelijke krachten zo gelijkmatig mogelijk te laten ontstaan. Door hout zodanig te zagen dat de jaarringen haaks op het vlak staan zullen er behalve een gelijkmatige rek en krimp niet veel torsie krachten optreden. Dit is bij een instrument vaak zichtbaar bij het klankgat. Je ziet hier de jaarringen van het bovenblad mooi parallel en haaks op het vlak staan.
Hoewel 80% van de gitaren deels of geheel van gelamineerde materialen wordt gemaakt, klinkt een instrument van massief hout toch altijd een stuk beter. Blijkbaar absorbeert gelamineerd materiaal (op elkaar gelijmd fineer) het geluid veel meer.
Een gitaar bestaat in wezen uit 3 basis elementen. Elk van deze elementen wordt van een ander type hout vervaardigd:
- Het bovenblad dat de trilling van de snaren omzet.
- Een klankkast die het geluid reflecteert en versterkt
- De hals waarop een toets zit om de snaarlengte (en daarmee de toon) te variëren
Bovenbladen
Bovenbladen worden in de regel van naaldhout gemaakt. Fichte(vuren hout) en Ceder zijn hierbij de meest populaire hout soorten. Deze houtsoorten zijn relatief licht van gewicht en hebben een door hun regelmatige en fijnjarige structuur een grote flexibiliteit. Het bovenblad wordt door de trillende snaren aangedreven. De relatief lage massa van het bovenblad bevordert een goede energie overdracht. Hoe fijnjariger een bovenblad is, des te dunner kan er gebouwd worden. Hierdoor wordt de massa nog lager en wordt de trilling nog beter overgedragen.
Links vuren (= fichte = spruce), rechts ceder (= cedar)
Voor mij is een massief bovenblad een minimale eis voor een goed instrument. Wil je controleren of een bovenblad massief is, houd er in een donkere ruimte maar een lichtje in. In tegenstelling tot gelamineerde bovenbladen (triplex) zal je zien dat er iets van licht doorschijnt. Vaak kun je op de rand van het klankgat de kopse kant van het hout zien, ook een manier om te zien of het triplex is of massief hout.
Als we naar de klankkleur kijken van fichte (vuren) en ceder, dan zien we dat fichte de hoge tonen directer weergeeft. Ceder heeft daarentegen een warmer en meer omfloerst timbre. Ik noem vuren ook wel "meer kritisch". Je hoort meer details…ook foutjes bij het spelen..;-)
Klankkast
De klankkast reflecteert als het ware het door het bovenblad geproduceerde geluid. Hoe stugger de kast des te beter wordt het geluid geprojecteerd. Maar ook de soort hout bepaalt welke delen van het geluidsspectrum in meer of minder worden weerkaatst. Twee uitersten zijn bv de flamenco gitaar en de traditionele concert gitaar. Flamenco gitaren zoeken het meer in een kort en bruusk geluid, terwijl de concert gitaar meer zal doorklinken en meer de bassen weergeeft. Materiaalkeuze is hier bepalend. Flamenco gitaren worden vaak gemaakt van cypres dat poreus is. Aan de andere kant wordt de klankkast van een traditionele concert gitaar van palissander (rosewood), Indisch of Rio, gebouwd. Deze houtsoorten zitten vol met teerachtige stoffen die het hout behalve zwaar, ook bijna glasachtig maken. Deze zorgen o.a. voor een beter ‘sustain’ van de toon.
Halzen
Als we de krachten bekijken die de snaren op een gitaar uitoefenen, is het een wonder te noemen dat het instrument deze spanning nog zolang uithoudt. Hoeveel gitaren overleven de 50 jaar b.v. in vergelijking met violen? Niet veel! Net als bij de overige delen van een instrument, worden halzen opgebouwd uit gespiegelde delen. Dit om torderen (verdraaien) te voorkomen. Vaak worden zelfs meerder delen gebruikt... Net als bij de klankkast worden ook voor halzen verschillende materialen gebruikt. Mahonie wordt veel voor concertgitaren gebruikt. Cypres of andere lichtere en poreuzere houtsoorten worden meer voor flamenco gitaren gebruikt.
Twee manieren van hals bevestiging
In principe zijn er 2 manieren om een hals in de klankkast te bouwen. Een snelle manier is de hals in de afgebouwde klankkast te bevestigen. De klankkast is dan makkelijker (machinaal) af te werken. Bijvoorbeeld bij het frezen van stootranden en inleg. De iets lastigere, maar wel beter klinkende, manier is klankkast en hals gezamenlijk in elkaar te zetten. Vaak kun je de bouwwijze aan de binnenkant van de gitaar zien. Een recht houtblok (vaak van ander materiaal dan de hals) wijst veelal op de “snellere” bouw wijze.
Toets
Toetsen worden van harde houtsoorten gemaakt om slijtage te minimaliseren. Wie kent niet de goedkope gitaartjes waar door het spelen werkelijke sleuven zichtbaar zijn in de veel te zachte toets.
Mijn voorkeur voor een toets is ebbenhout (ebony). Dit is bijzonder hard, maar ook iets vettig wat het spelen prettiger maakt. Ook houden de fretten beter in dit harder hout. Mensuurlente is voor mij afhankelijk van de grootte van iemand hand. De gemiddelde mensuur lengte van gitaren is 65cm. Bij kleinere dames handen ga ik echter wel eens op verzoek naar 64 cm. Voor grote handen is 66 cm een prettige lengte.
Wel moeten we in de gaten houden dat een snaar bij een langere mensuurlengte ook een hogere spanning zal hebben. Hierdoor win je iets aan volume.
Prettig spelen heeft veel te maken met de hoogte van de snaren boven de toets. Als richtgetal is een ruimte van 3,5 mm tussen 12de fret en de snaar van de lage E en 2,5 mm bij de hoge e snaar aan te houden. Ook hier wordt o.a. het volume iets beïnvloedt door de hoogte. Des te hoger, des te meer volume ontstaat. Maar het omgekeerde geldt natuurlijk voor het speelgemak. Dus zoek jouw balans.
Bij het kopen van een klassieke gitaar controleer de volgende 2 zaken:
- Check of de flageolet toon boven de 12e fret gelijk is aan de ingedrukte toon op 12e fret.
- Druk de snaar in bij de eerste fret en de 12 de en kijk of er een kleine ruimte is tussen snaar en fretten. Ligt de snaar ergens op een fret, dan test die omgeving goed of de snaren niet te veel kletteren.
De afwerking van een instrument is niet alleen voor de sier. We willen ons vaak dure instrument goed beschermen tegen invloeden van buitenaf. Zweet, vocht en vuil kunnen ons instrument behoorlijk beschadigen. Omdat lak ook invloed heeft op de klank, is het zaak deze zo dun mogelijk aan te brengen. Een hele oude en goede manier is gebruik van politoer (schellak). Alleen is schellak aanbrengen zeer arbeidsintensief, en is het gevoelig voor zweet en alcohol. Al meer dan 50 jaar is als een prima alternatief nitro cellulose gebruikt. Hoewel het een iets dikkere laag vormt, heeft het uitstekende beschermende en akoestische eigenschappen. Er is echter één maar: het is niet bepaald milieu vriendelijk. Gelukkig komen er andere minder schadelijke lakken op de markt. Op het moment gebruik ik zelf een schellak ondergrond, met een watergedragen lak als afdeklaag. In feite het beste van 2 werelden. Hoofdzaak is echter dat lakken zo dun mogelijk dient te gebeuren. Dus geen dikke 2-componentenlak lagen.
met de hand politoeren…
De keuze
Kiezen van een instrument is lastig. Ik heb vaak gitaristen gesproken die al tientallen instrumenten hadden bekeken en maar niet hét instrument konden vinden.
Realiseer je dat de ideale, alles omvattende gitaar niet bestaat! Keuze van materiaal en vorm bepalen (en beperken) de karakteristieken van het instrument. Uitersten verenigen in één instrument is fysiek gewoon niet mogelijk. Je kunt je keuzeprobleem oplossen door meerdere instrumenten, elk voor bepaalde stijlen, te kopen…maar ook door een compromis te kiezen ergens in het midden…. De keuze laat ik jou……
CITES
Let op: bepaalde houtsoorten en materialen zijn beschermd via de CITES overeenkomst. Daar onder vallen houtsoorten als palissander en materialen als ivoor. Als je een instrument koopt met deze materialen er in verwerkt, dan heb je een "paspoort" nodig, het Musical Instrument Certificate. Vraag daar bij de koop om!
Foto's
Foto's uit het gitaaratelier van Dirk Janssen:
Dirk Janssen, gitaarbouwer.
Donatie
Dit is een gratis site, die al sinds 2003 voortdurend wordt uitgebreid en geactualiseerd. Als jij ook wilt dat dat zo blijft, doe dan een donatie aan Popschool Maastricht >>
Bijgewerkt op: 19 Juni, 2024